Trí tuệ nhân tạo và pháp luật Việt Nam: những thách thức và định hướng điều chỉnh

1. Khái niệm về trí tuệ nhân tạo

Trí tuệ nhân tạo (AI) là một lĩnh vực khoa học máy tính tập trung vào việc xây dựng các hệ thống máy móc có khả năng thực hiện các tác vụ mà trước đây chỉ con người mới có thể làm được, như suy nghĩ, học tập, giải quyết vấn đề, và ra quyết định. Mục tiêu của AI là mô phỏng trí thông minh của con người để máy móc có thể "học hỏi" và "suy nghĩ" như con người.

2. Trí tuệ nhân tạo dưới góc nhìn pháp luật sở hữu trí tuệ Việt Nam

Trí tuệ nhân tạo (AI) ngày càng đóng vai trò lớn trong việc tạo ra các sản phẩm sáng tạo như tác phẩm nghệ thuật, âm nhạc, văn học, thiết kế công nghiệp và thậm chí là các sáng chế kỹ thuật. Điều này đặt ra một câu hỏi pháp lý quan trọng: các sản phẩm do AI tạo ra có được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) tại Việt Nam không? Nếu có thì ai là chủ thể quyền đó?

2.1. Khung pháp lý hiện hành tại Việt Nam

Tại Việt Nam, Luật Sở hữu trí tuệ (Luật SHTT) 2005, sửa đổi bổ sung gần đây nhất vào năm 2022, quy định việc bảo hộ quyền tác giả, quyền liên quan, sáng chế, kiểu dáng công nghiệp, nhãn hiệu... Tuy nhiên, pháp luật hiện hành:

-Chỉ công nhận con người (thể nhân hoặc pháp nhân) là chủ thể sáng tạo và chủ thể quyền.

-Không quy định rõ về vai trò của AI trong quá trình tạo ra các sản phẩm được bảo hộ.

Điều này dẫn đến khoảng trống pháp lý khi AI ngày càng tự động hóa việc sáng tạo mà không có sự can thiệp trực tiếp của con người.

2.2. Một số vấn đề pháp lý cụ thể

-Tác phẩm do AI tạo ra: Có được bảo hộ quyền tác giả?

Theo Điều 13 Luật SHTT Việt Nam, tác giả phải là người trực tiếp sáng tạo ra tác phẩm. Vậy:

+ Nếu con người sử dụng AI như một công cụ để hỗ trợ sáng tác, người đó vẫn được công nhận là tác giả.

+Nhưng nếu AI tự động tạo ra tác phẩm mà không có sự sáng tạo mang tính con người, thì hiện nay pháp luật chưa cho phép bảo hộ quyền tác giả đối với tác phẩm đó.

Vấn đề này đang gây tranh cãi không chỉ ở Việt Nam mà cả trên thế giới.

-Sáng chế do AI tạo ra: có được cấp bằng độc quyền sáng chế?

Tương tự như quyền tác giả, pháp luật Việt Nam quy định sáng chế phải do con người tạo ra. AI chưa được công nhận là “người nộp đơn” hay “người sáng chế”. Do đó: Nếu AI tạo ra một giải pháp kỹ thuật mới, không có sự định hướng hoặc sáng tạo của con người, thì hiện chưa có cơ chế pháp lý để bảo hộ sáng chế đó.

3. Những trách thức của trí tuệ nhân tạo
Trí tuệ nhân tạo (AI) mang lại nhiều cơ hội đột phá trong kinh tế, y tế, giáo dục, giao thông... Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng của AI cũng đặt ra nhiều thách thức nghiêm trọng, cả về mặt pháp lý, đạo đức, xã hội và kỹ thuật. Dưới đây là các thách thức lớn:

3.1. Thách thức pháp lý:

a. Trách nhiêm pháp lý khi AI gây thiệt hại:

- Ai sẽ chịu trách nhiệm khi AI gây ra hậu quả nghiêm trọng (ví dụ: tai nạn xe tự lái, chẩn đoán y tế sai, hành vi phân biệt đối xử...)? Là lập trình viên, nhà sản xuất, người dùng hay AI?

- Hiện nay chưa có khung pháp lý rõ ràng về trách nhiệm dân sự, hình sự hoặc hành chính đối với các hành vi do AI trực tiếp gây ra.

b. Sở hữu trí tuệ:

- Ai là chủ sở hữu hợp pháp của các sản phẩm sáng tạo do AI tạo ra?

- Pháp luật Việt Nam và nhiều quốc gia chưa công nhận AI là “chủ thể sáng tạo” hoặc “tác giả”.

c. Bảo vệ dữ liệu cá nhân:

- AI cần xử lý lượng lớn dữ liệu, bao gồm dữ liệu cá nhân và nhạy cảm.

- Việc thu thập, lưu trữ và sử dụng dữ liệu có nguy cơ xâm phạm quyền riêng tư nếu không có quy định chặt chẽ.

d. Quản lý và kiểm soát AI:

- Pháp luật hiện hành chưa đủ linh hoạt để điều chỉnh các tình huống mới phát sinh từ AI.

- Thiếu các tiêu chuẩn pháp lý cụ thể trong phát triển, đào tạo, triển khai và kiểm định hệ thống AI.

3.2. Thách thức đạo đức và xã hội

a. Thay thế lao động:

- AI và tự động hóa có thể làm mất việc làm hàng loạt, đặc biệt trong các ngành như sản xuất, dịch vụ, logistics.

- Cần tái đào tạo, chuyển đổi nghề nghiệp, nhưng không phải quốc gia nào cũng đủ điều kiện để thực hiện.

b. Mất kiểm soát:

- AI tự học (machine learning, deep learning) có thể hành động vượt ngoài tầm kiểm soát của con người nếu không thiết kế giới hạn rõ ràng.

- Nguy cơ “AI hành xử như con người nhưng không có đạo đức”.

c. Tác động đến an ninh quốc gia:

- AI có thể bị sử dụng trong chiến tranh mạng, vũ khí tự hành, gián điệp…

- Các hệ thống AI do nước ngoài kiểm soát có thể gây rủi ro cho chủ quyền dữ liệu và an ninh.

3.3. Thách thức về điều phối toàn cầu

- Không có một tiêu chuẩn quốc tế thống nhất về AI.

- Các quốc gia đang theo đuổi lợi ích riêng về công nghệ, dẫn đến nguy cơ chạy đua AI, bỏ qua quy chuẩn đạo đức.

- Việt Nam cần hài hòa giữa phát triển AI và bảo vệ con người, đồng thời đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong lĩnh vực này.

3.4. Thách thức kỹ thuật và công nghệ

a. An toàn và bảo mật

- AI có thể bị tấn công, đánh lừa bằng các kỹ thuật như “adversarial attack”.

- Đặc biệt nguy hiểm trong các lĩnh vực như an ninh, tài chính, quân sự.

b. Thiếu dữ liệu chất lượng cao

- AI cần dữ liệu lớn, sạch và đại diện. Nếu dữ liệu thiếu khách quan hoặc sai lệch, AI sẽ hoạt động không chính xác.

4. Định hướng điều chỉnh

- Xây dựng khung pháp lý chuyên biệt cho AI:

+ Ban hành luật trí tuệ nhân tạo (hoặc luật công nghệ mới) điều chỉnh toàn diện các vấn đề pháp lý liên quan đến phát triển, kiểm soát ứng dụng AI. Đưa ra cơ chế phân loại rủi ro theo ứng dụng.

+ Tăng cường năng lực thể chế: Thành lập cơ quan chuyên giám sát AI, ban hành quy chuẩn kỹ thuật, đạo đức và an toàn.

- Sửa đổi bổ sung Luật sở hưu trí tuệ:

+ Làm rõ khả năng bảo hộ sản phẩm do AI hỗ trợ tạo ra.

+ Quy định rõ tiêu chí xác định "tác giả" trong trường hợp có sử dụng AI như một công cụ sáng tạo.

+ Xem xét xây dựng cơ chế sở hữu tập thể, sở hữu có điều kiện đối với các kết quả do AI tạo ra.

+ Tăng cường bảo hộ dữ liệu đào tạo AI (dưới dạng cơ sở dữ liệu hoặc bí mật kinh doanh).

-Hoàn thiện pháp luật bảo vệ dữ liệu cá nhân:

+ Luật hóa các nguyên tắt trong Nghị định 13/2023/NĐ-CP về bảo vệ dữ liệu cá nhân

+ Quy định trách nhiệm minh bạch của hệ thống AI trong việc thu thập, xử lý, phân tích dữ liệu người dùng.

+ Yêu cầu đánh giá tác động bảo vệ dữ liệu trước khi triển khai AI ở các lĩnh vực nhạy cảm (y tế, tài chính, giáo dục...).

- Xác định rõ trách nhiệm pháp lý trong hoạt động AI:

+ Trách nhiệm dân sự: Cần có cơ chế gán trách nhiệm cho nhà phát triển, nhà cung cấp hoặc người sử dụng AI khi xảy ra thiệt hại.

+ Trách nhiệm hình sự: Cân nhắc trách nhiệm hình sự trong trường hợp AI bị sử dụng cho mục đích phạm tội (ví dụ: deepfake, tấn công mạng...).

+ Cơ chế xử lý rủi ro: Yêu cầu đánh giá và quản trị rủi ro theo ngành nghề trước khi triển khai hệ thống AI quy mô lớn.

- Đảm bảo yếu tố đạo đức, nhân quyền trong AI :

+ Xây dựng Bộ quy tắc đạo đức quốc gia về AI – tương tự như UNESCO và một số nước đã thực hiện.

+ Đảm bảo AI không phân biệt đối xử, tôn trọng quyền con người, quyền riêng tư và bảo vệ nhóm yếu thế.

+ Tăng cường đào tạo nhân lực công nghệ kết hợp kiến thức pháp lý – đạo đức.

Trên đây là những lưu ý của chúng tôi về trí tuệ nhân tạo và Việt Nam những thách thức và điều chỉnh. Công ty luật TNHH HTC luôn luôn đồng hành và hỗ trợ bạn trong giải quyết vấn đề pháp lý. Liên hệ với chúng tôi khi bạn cần trợ giúp pháp lý.

_________________________________

Cam kết chất lượng dịch vụ:

Công ty Luật TNHH HTC Việt Nam hoạt động với phương châm tận tâm – hiệu quả – uy tín, cam kết đảm bảo chất lượng dịch vụ, cụ thể như sau:

- Đảm bảo thực hiện công việc theo đúng tiến độ đã thỏa thuận, đảm bảo tuân thủ đúng quy định pháp luật, đúng với quy tắc đạo đức và ứng xử của luật sư Việt Nam.

- Đặt quyền lợi khách hàng lên hàng đầu, nỗ lực hết mình để mang đến cho khách hàng chất lượng dịch vụ tốt nhất.

- Bảo mật thông tin mà khách hàng cung cấp, các thông tin liên quan đến khách hàng.

Rất mong được hợp tác lâu dài cùng sự phát triển của Quý Khách hàng.

Trân trọng!

(Người viết: Nguyễn Thị Hà Vi; Ngày viết: 25/05/2025)

__________________________________

Để được tư vấn chi tiết xin vui lòng liên hệ:

Công ty Luật TNHH HTC Việt Nam

Địa chỉ: Tầng 15, Tòa nhà đa năng, Số 169 Nguyễn Ngọc Vũ, Phường Yên Hòa, Thành phố Hà Nội.

Điện thoại: 0989.386.729

Email: hotmail@htcvn.vn

Website: https://htcvn.vn; https://htc-law.com; https://luatsuchoban.vn